Yer kabuğunun yapısı nasıldır?

Yer kabuğunun yapısı nasıldır?

1- Çevremizde, taşlar nerelerde bulunur ve bu taşlar nerelerde kullanılır?
2- Evinizde hangi eşyalar, hangi madenlerden yapılmıştır?
3- Dinozorlar çok uzun zaman önce yaşamış canlı varlıklardır. Dinozorlar hakkında bugün elde ettiğimiz bilgiler nasıl elde edilmiş olabilir?

Yer kabuğunun kara tabakası kayaçlardan oluşmaktadır?
Kayaçlarla madenler birbiri ile ilişkilidir ve kayaçlar, ham madde olarak önemlidir.

Dünya’da üzerinde yaşadığımız kara tabakasının özellikleri neler olabilir?

Yer Kabuğunda Neler Var?

KAYAÇLAR

Derin çukur kazılan bir yeri izlediğiniz oldu mu? Kazılan bu yerde sert kaya parçalarını gördünüz mü?

Her gün yürüdüğümüz cadde ve sokakların altında neler olabilir? Evimiz, okulumuz, cadde ve sokaklar, yer yüzeyinin üzerinde bulunmaktadır. Yani bitkiler ve hayvanlar da dâhil tüm varlıklar, karalarla kaplı alanlar üstünde yaşamaktadır. İşte yeryüzündeki bu karalar yer kabuğunu oluşturmaktadır.

Yer kabuğu Dünya’nın en dış katmanıdır. Bütün canlılar gibi bizler de bu yer kabuğu üzerinde yaşamımızı sürdürüyoruz.

Yer kabuğu Dünya’nın gözlemleyebildiğimiz kısmıdır. Göklere yükselen dağlara, derin vadilere bakınca onların kaya gibi sert ve yıkılıp bozulmaz olduğunu sanırız. Gerçekte yer kabuğu Dünya’nın katmanlarının en ince ve kırılgan olanıdır. Eğer Dünya’yı bir elma gibi düşünecek olursak devasa yükseklikleri ve inanılmaz derinlikleri olan yer kabuğunun kalınlığı sadece bir elmanın kabuğunun kalınlığı kadardır.

Yer kabuğunun kalınlığı Dünya üzerinde bölgelere göre farklılık gösterir. Yüksek dağların bulunduğu yerlerde yer kabuğu kalın, derin okyanus çukurlarında ise daha incedir.

Çevremize baktığımızda irili ufaklı çok değişik taş ve kaya örnekleri görebiliriz. Dağ yamaçlarında büyük kayaları görebiliriz. Buralarda kayalarla birlikte çok değişik taşlar da bulunur. Akarsu ve deniz kenarlarında ise daha küçük taş parçalarını görebiliriz.

Okuldan eve gittiğimiz yolu düşünelim. Yol boyunca taş kullanılarak yapılmış, yapımı süren ev ya da bahçe duvarlarını görmüşüzdür. Bilindiği gibi pek çok yapıda taş kullanılmaktadır.

Üzerinde yaşadığımız yer kabuğu, çeşitli yapı ve büyüklükteki taşlarla kaplıdır. Taş olarak bildiğimiz bu maddeler kayaçtır. Doğada büyük yer tutan bir veya  birden fazla mineralden oluşan kaya ve taş parçalarına kayaç adı verilmektedir.

Kayaçlar

Kayaçların özelliklerini inceleme etkinliği

Kullanılacak Malzemeler
Büyüteç
Kaşık
Kömür
Bıçak
Takı eşyaları
Ampul
Kayaç örnekleri veya fotoğrafları
Pense

Etkinlik Basamakları
Getirmiş olduğumuz kayaç örneklerini büyüteç yardımıyla inceleyelim. Bu kayaçların benzerlik ve farklılıklarını defterimize yazalım.
Kaşık, pense, takı eşyaları ve bıçak yapımında kullanılan maddeleri tahmin ederek bu maddelerin özelliklerini belirlemeye çalışalım.
Sınıfa getirdiğimiz ampulün içindeki teli inceleyerek gözlemlerimizi defterimize kaydedelim. Telin hangi maddeden yapılmış olabileceğini tahmin edelim.
İncelediğimiz kayaç örneklerinin özelliklerini belirleyelim.

Sorular
İncelediğimiz kayaçlar içerisinde hangileri ekonomik değer taşıyor olabilir?
Getirdiğimiz kayaç örneklerinin özellikleri nelerdir?
Kayaçların benzer ve farklı özellikleri nelerdir?

Kayaçlar hangi amaçlarla kullanılır?

Yer kabuğundaki kayaçlar değişik amaçlarla kullanılır. Örneğin kum ve taş bina yapımında kullanılır. Mermer, inşaatlarda ve heykel yapımında kullanılır. Granit, zemin ve duvar yapımında kullanılır.

Kayaçların yapısında bulunan maddeler nelerdir?

Kayaçların oluşumu sırasında, yapılarında bulunan maddeler onlara farklı özellik kazandırmıştır. Bu farklı özelliklere göre kayaçlar değişik adlar alır. Kayaçların birbirinden farklı olmasını sağlayan ve yapılarını oluşturan maddelere mineral adı verilir. Mineraller doğal yollarla oluşan belli özelliklere sahip katı maddelerdir.

Çevremizdeki mineraller nelerdir?

Yer altından çıkarılan mineralleri günlük yaşamımızda kullandığımız birçok alette ve malzemede görebiliriz.
Ayna yapımında silis ve gümüş mineralleri kullanılır.
Demir cevheri denilen mineralden otomobil yapımında yararlanılır.
Kuvars minerali dijital saatlerde kullanılır.
Ampullerin içinde tungsten adı verilen bir mineral vardır.
Sofra tuzu, kaya tuzu (halit) adı verilen bir mineralden elde edilir.
Talk pudrası; adını, yapımında kullanılan talk mineralinden almıştır.
Tebeşir, alçı taşı adı verilen mineralden yapılır.

Farkında olmadığımız daha pek çok minerali günlük yaşantımızda kullanıyoruz.
Kurşun kalem ucunun malzemesi, grafit denilen bir mineraldir.
Mücevher yapımında kullanılan altın, gümüş ve değerli taşların hepsi mineraldir.
Kuvars, doğada en fazla bulunan minerallerden biridir. Saf kum taşı kayacı kuvars mineralinden oluşmuştur.
Saf kumun neredeyse tamamı silika denen bir mineralden oluşmaktadır. Saf kum ısıtıldığında cam elde edilebilir.

Mineraller

Günlük hayatta kullandığımız bazı eşyaları incelediğimizde bunların farklı maddelerden yapıldığını söyleyebiliriz. Yukarıdaki fotoğraflarda gördüğümüz bilezik, kolye gibi maddeler altından yapılır. Demir parmaklıkların yapımında demir kullanılır. Bazı mutfak eşyalarının yapımında bakır kullanılır. Krom, elektronik eşya ve yapay uydu gibi araçların malzemesidir. Altın gibi ekonomik değeri yüksek olan taş ve minerallere maden diyoruz. Yer kabuğunu oluşturan kayaçların bir kısmı maden olarak nitelendirilir. Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar arasında madenler önemli bir yere sahiptir.

Madenlerin özellikleri nelerdir?

Ekonomik değere sahiptirler.
İşlenerek pek çok alanda kullanılırlar.
Demir, bakır, krom, bor, altın, mermer, linyit, taş kömürü ve gümüş gibi madenler ülkemizde bol miktarda çıkarılmaktadır. Madenler sanayide ve daha birçok alanda kullanılmaktadır.

Demir madeni sanayinin pek çok alanında, binalarda ve inşaatlarda kullanılmaktadır.
Bakır madeni de elektrik-elektronik sanayisinde, mutfak eşyası yapımında vb. yerlerde kullanılır.
Altın, tarih boyunca insanoğlu için değerli bir maden olmuştur. İnsanlar, altın madenini işleyerek çeşitli mücevherler yapmışlardır. Günümüzde bilgisayarların bazı parçalarında altın madeni kullanılır. Türksat uydusunun yapımında da altın, krom gibi madenler kullanılmıştır.
Alüminyum da çok fazla kullanım alanı olan bir madendir. Bugün uçak ve otomobil sanayisinde, inşaat gibi alanlarda alüminyum kullanılmaktadır.

Linyit ve taşkömürü gibi madenler termik santrallerde, evlerde ısıtma amaçlı kullanılmaktadır. Bor madeni de ülkemizde en çok bulunan madenlerden biridir. Bor madeni; uzay teknolojisinde, askerî sanayide, tıpta, elektrik sektöründe, sanayi camlarının üretiminde kullanılmaktadır. Ayrıca bilgisayar teknolojisinde, inşaat sektöründe, yalıtım amaçlı kullanılan ürünlerin üretimi gibi alanlarda da bor madeni kullanılmaktadır.

Gümüş de pek çok kullanım alanı olan değerli bir madendir. Gümüş ısıyı ve elektriği iyi ilettiği için bazı elektrik devrelerinde kullanılır. Aynı zamanda süs eşyası, kaşık, çatal, vazo vb. eşyaların yapımında da kullanılmaktadır.

Mermer de bir madendir. Mutfak tezgâhları, merdiven gibi yerler de mermerlerin kullanım alanlarıdır.

Verilen örneklerden anlaşıldığı gibi madenler teknolojinin pek çok alanında ham madde olarak kullanılmaktadır. Ayrıca tüm sanayi dallarının ürünlerinde veya kullanıldıkları araç gereçlerde de madenlere ihtiyaç vardır. Maden varlıkları ülkelerin en önemli ekonomik güçleridir. Ayrıca madenlerin kullanım alanının fazla olması günlük yaşantımızdaki önemlerini bir kat daha artırmaktadır.

Kayaçlar: İçerisinde çeşitli mineraller bulunur. Bu minerallerin birleşmesinden kayaçlar oluşur. Mineraller: Doğada katı hâlde bulunan maddelerdir. Çeşitli biçim, renk ve boyutlarda olabilirler.
Ekonomik değeri olan kayaçlar maden olarak adlandırılmaktadır.

İnsanlar ilk madenleri 10.000 yıl kadar önce kazarak ortaya çıkardılar. Bu tarih öncesi madenciler, çakmak taşı bulabilmek için çukurlar ve tüneller açmışlardı. Bir kayanın kenarını yontarak çakmak taşından keskin aletler ve silahlar yapabiliyorlardı. Bu ilk insanlar aynı zamanda ıslak kilin kuruduğunda sertleştiğini de fark etmişlerdi. İlk çömlekçilik de böyle başlamıştı. Fransa’da bir mağaranın duvarlarına yapılan resimler tam 17.000 yıl öncesine aittir. Bu resimler toz hâline getirilmiş renkli kaya ve minerallerle yapılmıştır. (Kayaçlar ve Fosiller, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, s.19.)

FOSİLLER

Ayağımızı bastığımız kayaçların birçoğunun milyonlarca hatta milyarlarca yıllık olduğunu bilen var mıdır? Bir kayanın katmanlarına bakarak yer kabuğunun tarihini inceleyebiliriz. Kaya katmanlarından başka Dünya’mızın geçmişiyle ilgili bilgileri günümüze taşıyan izlerden biri de fosillerdir.

Fosiller, milyonlarca yıl önce canlı olan bitki ve hayvanların taşlaşmış kalıntılarıdır. Fosillerin neredeyse tamamı üst üste birikimlerle oluşan kayaçların içinde bulunur. Bu kayaç türü bataklık, göl ve denizlerde katmanlar hâlinde biriken tortullardan oluşur. Fosillerin birçoğu ya deniz hayvanlarına ya da suya yakın yerlerde yaşayan hayvanlara aittir.

Canlı bir varlıktan fosile dönüşmek milyonlarca yıl süren bir dönemdir. Fosilleşme, rastlantıya bağlı bir süreçtir.

Fosilleşmenin aşamaları nelerdir?
1. Ölmüş hayvanlar deniz dibine batar ve kalıntıları yavaş yavaş tortul tabakalarıyla örtülür.
2. Tortulların altta kalan katmanları taşlaşır ve kalıntılar sertleşerek fosili oluşturur.
3. Kayalar kıvrımlanır ve aşınmaya uğrar.
4. Fosiller yüzeyde açığa çıkar.
Derin sularda yaşayan bir canlının öldükten sonra vücudu çürümeye başlar. Yumuşak kısımları diğer canlılar tarafından tüketilir, geriye sert kısımları kalır. Kemik, diş, boynuz gibi bu sert kısımların üzeri suyun dibine çöken tortullarla kaplanır. Süreç içinde üzerinde kat kat tortullar oluşur.
Yer kabuğunda zaman içerisinde değişmeler olur. Karalar üzerinde şekillenmeler sürer. Hatta bir zamanlar deniz olan yerler yükselerek kara hâlini alabilir.
Canlı kalıntıları; uzun yıllar, içinde kaldığı tabakada dış etkilerden korunur. Kayaçlar arasından sızan suyun içindeki mineraller, milyonlarca yıl içinde bu kalıntıları sertleştirir. Artık fosil oluşmuştur. Üzerindeki yapının doğal yollarla aşınması sonucu fosil açığa çıkabilir.